Szczyrzyc

Duża wieś (560 mieszkańców) w dolinie Stradomki u podnóża Cietnia, znana w całej południowej Polsce z racji istniejącego tu opactwa cystersów o prastarej metryce.

Szczyrzyc jest również dużym ośrodkiem pielgrzymkowym i celem licznych wycieczek krajoznawczych, rozpoczyna się tutaj kilka tras turystycznych, prowadzących do najciekawszych miejsc w okolicy. W swej długiej i burzliwej historii Szczyrzyc był ważnym centrum osadniczym, siedzibą rozległego powiatu, a także ośrodkiem naukowym. Dzisiaj znowu powraca do dawnego blasku, ściągając liczne rzesze pątników i turystów.
Najstarsze ślady osadnictwa są związane z potężnym grodem na pobliskiej górze Grodzisko (618 m). Odkryto tu ślady działalności człowieka, datujące się już na okres kultury łużyckiej, następne fazy osadnicze związane są z wczesnym średniowieczem, kiedy funkcjonował tu gród broniący południowych rubieży Małopolski. W pierwszej połowie XIII w. wojewoda krakowski Teodor z możnego rodu Gryfitów sprowadził do Szczyrzyca cystersów, powierzając im misję kolonizowania okolicznych ziem (o historii i działalności zakonników piszemy w rozdziale „O szczyrzyckich cystersach”). Zaradność i administracyjne zdolności kolejnych opatów szczyrzyckich spowodowały, że już za czasów Kazimierza Wielkiego dobra zakonne obejmowały kilkadziesiąt okolicznych wsi i miasteczko Nowy Targ.  W XVI w. Szczyrzyc był już siedzibą dużego powiatu, sięgającego aż po Wisłę, w którym znalazły się takie miejscowości jak Tyniec, Dobczyce, czy Wieliczka. W XVII w. dokonano przebudowy klasztoru, przy którym funkcjonowała też wtedy duża szkoła znana pod nazwą „Akademii Szczyrzyckiej”. W epoce zaborczej nastąpił jednak powolny upadek miejscowości, zlikwidowano powiat, a zakonnikom odebrano ich dobra ziemskie. W czasie II wojny światowej opactwo stało się ośrodkiem konspiracyjnego ruchu oporu, a ojciec Hubert Kostrzański  był kapelanem oddziałów partyzanckich działających na tym terenie.  Obecnie klasztor dzięki hojnym darowiznom ze Stanów Zjednoczonych jest pięknie wyremontowany, obok znajduje się gospodarstwo rolne i zabudowania dawnego browaru.
Środek wsi przypomina wyglądem i charakterem przestrzennym niewielkie miasteczko, jest tu mały ryneczek, kilka sklepów i szpitalik.
 

Warte uwagi

Informacje krajoznawcze:
1. Najcenniejszym zabytkiem Szczyrzyca jest oczywiście zespół opactwa cystersów, znajdujący się w centrum wsi. Swą obecną formę architektoniczną uzyskał w XVII w. po wielkiej przebudowie realizowanej przez opata Stanisława Drohojowskiego. W skład kompleksu klasztornego wchodzą: kościół, klasztor z muzeum, stacje drogi krzyżowej z ołtarzem polowym oraz zabudowania gospodarcze z browarem.
Kościół p.w. Wniebowzięcia NMP obecny wygląd uzyskał ok. 1620 r. Później kilkakrotnie przebudowany, kilkakrotnie niszczony pożarami. Jest to budowla orientowana, założona na rzucie krzyża łacińskiego, z równej długości nawą i prezbiterium. Od wschodu dobudowana jest półkolista absyda. Na zewnątrz kościół jest podparty szkarpami. Nad wejściem umieszczone są dwa portale gotyckie, ostrołukowe, z XV w. Wewnątrz są dwa ołtarze boczne, rokokowe z obrazami Matki Boskiej, św.  Benedykta, św.  Kazimierza. W ołtarzu głównym znajduje się słynący cudami obraz Matki Boskiej Szczyrzyckiej, koronowany po raz pierwszy w 1939 r. i ponownie złotymi koronami papieskimi w 1984 r. Z innych interesujących elementów wnętrza warto wymienić konfesjonały i ambonę rokokową, chrzcielnicę kamienną, lwy drewniane pod stallami i dwa orły, trzymające tarczę z herbem Gryf. 
Zabudowania klasztorne, pochodzące głównie z XVII w., przylegają do nawy głównej kościoła od południa. Są one zbudowane dookoła kwadratowego wirydarza. Na parterze i piętrze znajdują się sklepione krużganki, od płd.-wsch. klatka schodowa. We wschodniej części klasztoru zachowało się obramienie okna z herbami Pilawa i datą 1572.
Muzeum klasztorne powstałe z inicjatywy ojca Henryka Jędrzejewskiego, z niezwykle interesującą ekspozycją zajmuje kilka sal na parterze i pięterku zabudowań klasztornych.  Można tu zobaczyć wiele ciekawych eksponatów, m.in. obrazy świętych z XV i XVI w. malowane na desce, stare szaty liturgiczne, monstrancje, biblie, a nawet fragmenty uzbrojenia. Część ekspozycji poświęcona jest postaci Władysława Orkana, ucznia przyklasztornej szkoły.
2. Przy skrzyżowaniu dróg w kierunku Skrzydlnej i Jodłownika znajduje się cmentarzyk wojenny nr 362 z czasów I wojny światowej, projektu Gustawa Ludwiga, przy cmentarzu ładna murowana kapliczka. Po przeciwnej stronie skrzyżowania pomnik, poświęcony poległym w czasie II wojny światowej.
3. Przy drodze do Skrzydlnej drewniany budynek tzw. „starej szkoły”. Nieco bliżej przy skrzyżowaniu kamienna kapliczka z przełomu XVIII/XIX w. z barokową figurką Matki Boskiej.
4. „Wioska indiańska”, stanowiąca mini-skansen kultury Indian Ameryki Pónocnej, prowadzona przez małżeństwo Włodarczyków (rodem z Olsztyna). Znajduje przy drodze od centrum wsi na płn.- zach., przy szlaku czarnym, tel. 508 111684, www.wioska.indianska.prv.pl
5. Opactwo cystersów (strychy kościoła i budynków gospodarczych) jest miejscem bytowania dwóch niezwykle cennych koloni rozrodczych rzadkich i zagrożonych gatunków nietoperzy: podkowca małego i nocka orzęsionego. Kolonia nocka liczy ponad 300 dorosłych samic i jest jedną z trzech najliczniejszych w Polsce.
6. W Szczyrzycu mieszkał i tu założył swą pracownię słynny organomistrz Tomasz Fall (1860-1922). Pochodził z Iwli koło Dukli, kształcił się w Krośnie i Lwowie, do Szczyrzyca przybył w 1885 r. na zaproszenie ojców cystersów. Jego dziełem są organy w wielu okolicznych świątyniach, m.in. w Kaninie, Jodłowniku, Jazowsku, Kamionce Małej i Łukowicy. Przede wszystkim znany jest jako twórca dużego 20-głosowego instrumentu w kościele św. Mikołaja w Bochni. Pochowany został na szczyrzyckim cmentarzu, do dnia dzisiejszego zachowały się dom i pracownia mistrza.
 
Browar klasztorny w Szczyrzycu.
Pierwszy dokument związany z produkcją piwa w dobrach klasztornych pochodzi z roku 1628. Zaczęło się od produkcji podpiwku na bazie palonego jęczmienia, którym gasili pragnienie żniwiarze zatrudnieni latem przy pracach polowych. Około roku 1824 zaczęła się produkcja piwa wysokoprocentowego. Wodę czerpano z „boskiego” źródełka w Wadzyniu,  jęczmień pochodził z pól cysterskich. Zachowały się piwnice, w których przechowywano w cieplejszych porach roku obłożone lodem beczki z piwem. Cystersi prowadzili browar do 1925 r. kiedy został on wydzierżawiony prywatnemu przedsiębiorcy p. Eugeniuszowi Czernemu. Ten opuścił Szczyrzyc w 1945 r. wraz z wojskami niemieckimi. Po wojnie browar został znacjonalizowany i należał do różnych, często zmieniających się właścicieli państwowych bądź spółdzielczych, m.in. PGR, Centralnego Zarządu Hodowli Koni w Warszawie  a także dębickiego „Igloopolu”. Najdłużej funkcjonował pod nazwą „Browar Podhalański w Szczyrzycu” (w latach 1957- 1970). W tym okresie produkcja została zmodernizowana, zakupiono wiele nowych urządzeń. Piwo było sprzedawane na okoliczne rynki, między innymi do Jodłownika, Tymbarku, Limanowej, Myślenic i Dobrej. W 1983 r. browar produkował ok. 22000 hektolitrów piwa rocznie i to mimo, że „słynęło” z dość podłej jakości... Po zmianach gospodarczych, które nastąpiły w kraju po 1989 r. browar ponownie przejęli cystersi, ale nie podołali konkurencji ze strony wielkich kompani piwowarskich i ostatecznie zaprzestali produkcji w 1997 r. U progu XXI w. nastąpił krótkotrwały epizod produkcji piwa o nazwie „Frater”, ale ze Szczyrzycem nie miało ono nic wspólnego oprócz etykiety i nazwy, ponieważ warzone było w browarze „Belgia” w Kielcach.  Aktualnie budynek szczyrzyckiego browaru jest pięknie odnowiony, a zakonnicy zamierzają rychło wrócić do tradycji warzenia piwa w murach swego opactwa.

Patronat medialny

Partnerzy